(Categorie: Algemeen)
Kunst uit klei
2. Vervolg: van 900 tot nu
In streken waar men geen steen maar wel klei had, vindt men in de tijd dat er christelijke en islamitische heiligdommen zijn gebouwd, veel baksteenarchitectuur. In Nederland wordt sinds ongeveer 1160 baksteen gebruikt, die de dure tufsteen al spoedig overal zal vervangen.
|
Contrasten in klei
|
|
Links: Mausoleum van de Samaniden, Oezbekistan (centraal-Azië), 9e eeuw na Chr. Rechts: Detail school van Caravatti in Koba, Mali (Afrika, ten zuiden van de Sahara), 2007.
Al vanaf het einde van de negende eeuw staat in Boechara, in het zuidoosten van Oezbekistan, het Mausoleum van de Samaniden. Het was bedolven onder het zand, maar is ruim honderd jaar geleden weer uitgegraven en gerestaureerd.1 De stenen zijn gebakken van rivierklei, want Oezbekistan grenst niet aan een zee. Hetzelfde geldt voor Mali. Ruim tien eeuwen later hebben de Italiaanse architect Emilio Caravatti, zijn broer Matteo en Sarah Trianni in Mali (Afrika) onder meer een schoolgebouw ontworpen van een soort baksteen uit de rode kleihoudende lateriet die men laat indrogen.
|
Lateriet is daar – nog – volop voorhanden en werd altijd al gebruikt door de inwoners van deze streek. Voor hun ontwerp kregen zij in 2010 een eervolle vermelding bij de jaarlijkse prijsvraag van de baksteengigant Wienerberger.
|
De Djinindjebougou School in het district Koba, Mali (2007)2
|
|
|
|
|
Een ander recent voorbeeld: Het Zuidaziatisch Dokumentatiecentrum voor de mensenrechten in New Dehli kreeg in 2010 de tweede prijs in dezelfde prijsvraag als de school uit Mali. Het kan met recht een buitengewoon poëtisch bouwwerk genoemd worden. Ondanks een beperkt budget wisten de Anagram Architects Valbhav Dimri en Madhav Raman een klein oppervlak efficiënt te benutten. Tegen lawaai en het zonlicht bouwden ze een extravagante, uitgekiende baksteengevel. Of het duizelingwekkende baksteen torentje ook dit gebouw sierde, kon ik op internet niet nagaan. In Nederland zou waarschijnlijk zo’n curieuze handstand niet toegestaan zijn (ik schrijf dit tijdens een zware storm, code rood, 18/1/18). Misschien leggen Hindoes andere maatstaven aan. Of is hun klimaat vrediger?
Middeleeuwse baksteenarchitectuur in Europa
In Europa vindt men in landen waar geen natuursteen voorhanden is, maar wel klei, vele oude kerken en wereldlijke gebouwen van baksteen. Deze steen, bekend bij de Romeinen, is pas vanaf de elfde eeuw weer gebruikt in de bouw.
|
|
Een fraai voorbeeld is het twaalfde eeuwse kasteel Beauvoorde, in Vlaanderen. Fraai, maar zelf spreken mij de nog bestaande middeleeuwse kerken niet minder aan. Zoals de kerken en kerkjes langs de kust van Friesland, Groningen en Noord-Duitsland, die ik te zijner tijd opneem in de kunstmeditaties Baksteenarchitectuur (I Nederland,II Oostzee en III Rügen). Dit deel sluit ik af met voorbeelden van hedendaagse wereldlijke baksteensculpturen in de VS, Duitsland en Rotterdam. Met het laatste is mijn liefde voor dit bouwmateriaal begonnen.
Amerikaanse baksteensculpturen
Wanneer ik op het internet zoek naar baksteensculpturen in de USA, vind ik alleen maar – in mijn ogen – saaie figuratieve werken. Hier een paar afbeeldingen.
|
Donna Dobberfuhl maakte als baksteensculptuur deze menigte voor de Temple-Plaza in Danville, Californië, als uitbeelding van “the lively, personable people that I encountered here, the depth of the souls who live/lived in this place.” Hieronder ander werk van deze in haar land succesvolle kunstenaar.3
|
|
Even figuratief, maar duidelijk van mindere kwaliteit, is het volgende werk.
|
Het is gemaakt door Brad Spencer, die kans zag om kunst (sic) te laten assimileren met alledaagse vertrouwde omgevingen en gebouwen. Volgens hem is baksteen een ideaal materiaal, het is duurzaam, stevig, gaat volledig op in zijn omgeving en geeft een vertrouwd en familiair gevoel aan de beschouwers. Spencer gaat het vooral om de toegepaste methodes en technieken bij zijn kunstwerken. Mensen blijven letterlijk stilstaan bij zijn werken omdat ze geïntrigeerd zijn wat ze exact voorstellen en hoe de kunstenaar erin slaagt om dit weer te geven op een artistieke doch tevens praktische manier.
“De baksteenkunst is een prachtig voorbeeld hoe kunst zichzelf blijft uitvinden. De laatste tijd is het net alsof kunst de straat opgaat! De tijd dat men enkel hoogstaande kunst kon bekijken in een museum of een galerij is al lang voorbij. Deze nieuwe golf van kunstenaars gaan terug tot de essentie, zij brengen de kunst bij het volk, in hun huizen, hun straten, hun steden en op hun werk.”
Wel mooi gezegd, Spencer; hij is een goed voorbeeld van deze tendens, al kan men discussiëren over het kunstzinnig gehalte van zijn baksteensculpturen. Maar niet ieder heeft de uitbeeldingskracht van een Peter Behrens of van mijn eigen favorieten Erwin Heerich en Henry Moore.
|
|
De kleurrijke baksteenarchitectuur in de centrale hal van het Hoechst-gebouw in Frankfurt, ontwerp Peter Behrens (1924), behoeft geen toelichting (publicatie Jeroen Apers, 2016)
Hombroich, het baksteenparadijs van Erwin Heerich
Niet ver van de Duitse grens bij Neuss ligt een klein, schitterend oerlandschap, Insel Hombroich. Op het onderdeel reizen van deze website kan men er meer over lezen. Hier gaat het om het werk van de beeldhouwer Erwin Heerich, die binnen de landschapsarchitectuur van Bernhard Korte, vanaf het begin gezichtsbepalende gebouwen heeft ontworpen op het terrein. Sommige zijn functioneel en gevuld met prachtige kunstwerken, andere zijn simpel gebouw om het gebouw, zelf kunstwerk. Dat geldt al voor het eerste gebouw, van Heerich.
|
|
|
|
Graubner Pavillon 1983: gebouw als kunst
|
|
Der Schnecke (Heerich), wel vol kunstwerken.
|
Das Labyrinth (interieurfoto) van Heerich.
|
Deze foto heb ik genomen op de verbindingsweg van Insel Hombroich en het Raketenstation Hombroich, bij de Drei Kapellen van de Deense architect Per Kirkeby (2002).
|
|
In 2009 werd op het tweede terrein, het Raketenstation Hombroich, een nieuw museum gebouw geopend, ontworpen door de Portugese kunstenaar Álvaro Siza in samenwerking met de architect Rudolf Finsterwalder. Siza gebruikte het concept van Heerich, hergebruik van baksteen.4
Henry Moore in Rotterdam!
Verlaat ik met Moore de baksteen? Ik beland in gedachten in het Kröller-Müller Museum, waar wij heel geregeld de beelden van Moore bewonderen.
|
|
Tweedelige liggende figuur II, en Three upright motives
|
Maar toch. Alweer langer geleden, in 1956, bezochten wij als studenten bouwkunde de Lijnbaan in Rotterdam en het Bouwcentrum, een jaar na de opening. Mij is vooral dit baksteen reliëf van de Engelse beeldhouwer Henry Moore (1898-1988) bijgebleven. Moore maakte ook talrijke studies waarin hij zijn figuren combineerde met architectonische elementen zoals trappen, banken en muren; een voorbeeld hiervan is dit Wall Reliëf No 1 voor het Bouwcentrum in Rotterdam. Moore was een beroemde beeldhouwer, maar de uitvoering vertoont het vakmanschap van de metselaar. Dus toch baksteen bij de grote Moore!
Noten
1.
Vgl. Wikipedia
en Avantour:
‘Of all the medieval buildings in Bukhara, the Samani earthware Mausoleum
is of special interest. This world-famous architectural masterpiece (…)
was erected as a family crypt immediately after the death of Ismail Samani’s
father.’
↩
2.
Het is de moeite waard op internet sites te bekijken van baksteenbouw in Mali.
Bijvoorbeeld uit vroeger tijden:
Atlasobscura.
Hedendaags: zoek op google naar caravatti brick buildings Mali. Zie ook
de
site van Wienerberger:
For architect Emilio Caravatti, architecture has always been
about more than just design and for this reason, he began to
build with locals in the Republic of Mali, one of the poorest
countries in the world. His primary focus here was on ‘an
architecture of the essential’. The award-winning project
began in 2005 as an ongoing work in progress and to date has
resulted in several public buildings: two schools, a medical
care station, and accommodation for teachers — all in a
small savannah region in Beledougou in western Mali. The idea
is to complete additional construction projects by expanding a
network of skills and experience in cooperation with the local
community and through the social organisations that exist in
every village. The projects use locally sourced materials and
traditional construction techniques, some of which had been
forgotten by the locals. Having learned from their experiences
on these construction sites, local trainees have applied their
skills in other villages outside their regions and passed on to
others the construction techniques they have learned.
↩
3.
Donna L. Dobberfuhl, Sculptural Designs Atelier, San Antonio
TX,
www.sculpturaldesigns.com.
↩
4.
Vgl.
Wienerberger:
Since 1983, patron of the arts and collector Karl-Heinrich Müller
has been erecting exhibition buildings, one after the other, in a nature
park on the island of Hombroich near Neuss, Germany. A short time ago,
the Portuguese construction artist, Álvaro Siza in collaboration
with the architect of St. Stefan’s Church, Rudolf Finsterwalder,
designed a new architecture museum in the same area. This unpretentious,
quiet building is constructed almost entirely in brick. When, in the warm
sunlight, the brick walls glow a deep red and the oak windows and doors
glow honey yellow, the building, together with its green surroundings,
seems to melt into an impressionistic painting. The respect the architects
applied through this building – and these materials – for
to the surrounding natural environment becomes apparent. The bricks
have been recycled, following the demolition of another building and
are therefore worn and chipped. Hardly any of them have retained their
original sharp corners and edges and around 22 per cent still show the
white paint of their earlier use or at least, the remnants of it. The
net result is a lively, patterned and fiery ‘living’ wall.
↩