(Categorie: Algemeen)
Kunst uit klei
3. Keramiek, van sobere schoonheid tot het artistiek sublieme
Op het kruispunt van wegen die leiden naar Rocamadour nabij de Dordogne en Saint-Cirq Lapopie aan de Lot ligt het dorpje Uzech-Les-Oules. Zijn bijnaam Les Oules is een occitaans woord, dat De potten betekent. Want vlak onder de grond ligt een kleibank van een bijzonder soort klei, en op zo’n plek werkten van oudsher de pottenbakkers. Uzech cultiveert al vanaf de dertiende eeuw een liefde voor de keramiek.1
Tegenwoordig kan een keramist, ook de Nederlandse, zijn grondstoffen overal vandaan halen. Hier te lande wordt werk gemaakt van hoge artistieke kwaliteit. In Frankrijk bezochten wij, niet ver van Uzech, hoog boven de Lot, Le Don du Fel. Wie in dit oord zijn keramiek mag exposeren, moet internationale faam hebben.
Aardewerk uit de Dordogne
Ik begin bij ons bezoek aan de potterie van Uzech-Les-Oules, die een aantal jaren geleden een herstart heeft gemaakt van wat vroeger een belangrijk product was in de streek rond de Lot.
We spraken met Natacha Brosset, een van de vier mensen die hier na hun leerjaren aan de academie het oude ambacht weer opnamen. En kochten prompt een setje. Ook lazen we de tekst:
“Een levenservaring. Stel u voor dat u de hand in de aarde steekt? En dat u na een paar uur of een paar dagen merkt dat u ingewijd raakt in de geheimen van het modelleren, het draaien of zelfs ook nog van het emailleren? Dat u het genoegen smaakt van een eigen schepping.”
Wij zagen het wel vaker, in dit geval op video. Natuur en cultuur die samengaan. De hand in de aarde steken! Mede-schepper zijn.
Dat zullen we in Kunst uit klei-4 nog nadrukkelijker zien in het werk van Anne Ausloos, waarvan hier een voorbeeld uit 2009: Earth handshakes – met je vingers voeling hebben met de aarde.
Beroemde pottenbakkers
Vaak hebben schilders zich ook bezig gehouden met keramisch werk, en twee van hen, Picasso en Chagall, hebben elkaar beïnvloed toen zij werkzaam waren in de Provence.2
Picasso en Chagall in het atelier Madoura, Vallauris, begin jaren ’50.
Picasso, Hurkende vrouw (1950, Musée Picasso, Paris), 29×17×17cm)
Chagall, Femme et fleurs (vrouw en bloemen, 1962, hoogte 41 cm; Kruithuis Den Bosch)
Chagall, La traversée de la Mer Rouge (De tocht door de Rode Zee, 1954)
Chagall, David à la lyre (1950)
Twaalf jaar lang, van 1950 tot 1962, heeft Chagall deze kunst intensief beoefend. Hij gaf ruiterlijk toe, dat hij dit genre niet succesvol had kunnen uitvoeren zonder de hulp van geschoolde keramisten. In Kunst uit klei-5. Keramiek van bekende schilders, hoop ik Chagalls werk, zijn omgang met de aarde, te bespreken.3
Keramiek in Nederland
De Nederlandse Vakgroep Keramisten (NVK) telt zo’n 160 leden, van wie velen bijzondere keramische werk maken. Ik geef vier voorbeelden, te beginnen met werk van Wied en Diederik Heyning. Diederik publiceert ook en deed veel werk voor de NVK.
En er was licht. Zelf schrijven zij: “Diederik werkt met klei, vormen en glazuren. Wied geeft schilderend een antwoord op de vorm. In keramiek zoeken zij naar de grenzen van uitdrukkingskracht. Zo maken zij, profiterend van de lichtdoorlatendheid van dun porselein, een diversiteit van verrassende lichtobjecten.” Ook hun andere werk heeft mooie vormen en kleuren.
Stratification: Plateau (gres, 2008), is een werk van Maaike Klein (Atelier céramiques, ACALG, Aubenas, France). Zoals de titel al aangeeft heeft Klein in dit werk geologische gelaagdheid weergegeven. In fraaie vormen en kleuren.
Deirdre McLoughlin, White Life III (2013), l.=34 cm
I am too (2011)
Open mind (uit serie Noo, 2017), l.= 48 cm
Op de website van de Ierse McLoughlin, die woont en werkt in Nederland, kan men goed de gracieuze vormen en prachtige kleuren van haar werk zien. Teja van Hoften schrijft over haar in het magazine KLEI (2015): “Het woord ‘sense’ omschrijft voor mij nog het meest de essentie van haar werk. ‘Sense’ in de zin van zinnig en zinvol, ‘it does make sense’. Maar ook in de betekenis van ‘sensible’, gevoelig, de zintuigen betreffend. En als ik alleen op de klank van het woord afga, denk ik aan sensatie, gewaarwording, maar ook aan sensueel. En eigenlijk is haar werk dat allemaal.”
Twee werken van Yeung Yuk Kan, A sense of distance, 2017 (paper porcelain, 35,5×30×16,5cm); de titel is gebaseerd op een lied van de Japanse zangeres Yoshino Nanjō. En Eastern Echo III, 2017 (porcelein, 26×14×14 cm). Deze keramist komt uit Hong Kong (geb. 1959), maar woont sinds 1987 in Nederland. Zijn subtiele werk vormt een goede overgang naar de laatste fase van deze meditatie, die ook begint met ‘oosterse’ vormen.
Le don du fel, een overrompelende ervaring
Het kan anders, minder inspannend, maar voor ons had het een aparte bekoring. Over de hoge noordhelling van de Lot reden we vele keren langs het plaatsje Le Fel naar de wonderlijke wereld van een nieuw centrum voor keramiek, Le don du fel. Alleen al de ligging van het vreemde gebouw op de grens van Aveyron en Cantal wekt verbazing. Een groot contrast!
Op zoek naar het sublieme
Toen wij er waren zagen we de zoektocht van Ashraf Hanna, Jongjin Park en Nicholas Lees. Uitbundig wordt het beschreven. Voor hen heeft religie – allang – afgedaan en is in onze tijd door de kunst afgelost:
“Een eeuwige vraag, nietwaar! Nu de religieuze iconografie ons definitief verboden is, blijft voor de kunstenaars slechts het sensuele en het materiële over om ons de weg te wijzen naar de Elyseese velden. Deze “transhumance”4 in spirituele zin is onze drie kunstenaars gelukt (…); de ultieme waarheid wordt niet meer geopenbaard, maar getoond; materieel, met goddelijke kundigheid, sensueel dingend naar nieuwe canons en het erotische verschuivend. Het zijn volstrekt spirituele werken waarvan de taal fundamenteel lichamelijk is; zoals bij de heiligen in extase! Het is eenvoudigweg een kwestie van het sublieme in een ander tijdperk.”
Werk van Ashraf Hanna.
Werk van Jongjin Park (blaadje voor blaadje gestapeld en daarna gebakken)
Werk van Nicholas Lees
Esthetisch sublieme keramiek… dat is waar
Verschillende ontwerpers en uitvoerders van keramische kunstwerken, de eerder genoemden in Nederland en niet in het minst de drie in Le Don du Fel laten ons zien dat aardewerk en porselein meer betekenen kan dan galanterieën, alledaagse gebruiksvoorwerpen. Ook de aantrekkelijke snufjes uit de vele shops van galerieën zijn niet het einde, al hebben ze vaak een kunstzinnig karakter, zoals in Uzech-Les-Oules.
Het esthetisch sublieme is pas dé ware kunst, zegt men in Le Fel, en het spreekt vanzelf dat deze schoonheid maar zelden wordt bereikt. Dat is zeker waar. Wel kan men zich afvragen of dit genre van kunstwerken, waarvan hier inderdaad zeer schone werken worden getoond, de kunstvorm is die past bij het begrip subliem.5
En wat te denken van de Franse pretentie, dat in onze tijd alle kunst gebaseerd is op niet-godsdienstige zaken, wat inhoudt dat “religieuze iconografie ons definitief verboden is”? Dit klinkt wel erg stellig.
Daarnaast is er ook in Le Don du Fel keramiek mogelijk vanuit een maatschappij-kritsche instelling, zie de kunstmeditatie Kunst uit klei-4. Keramiek en klei anders. Deze invalshoek heeft evengoed grote esthetische waarde.
Al is het, dat zij toegegeven, met recht zo dat de werken van Lees, Jongjin Park, en vooral (een kwestie van persoonlijke smaak) van Ashraf Hanna, in mijn esthetisch jargon, uitermate schoon mogen heten. En vind ik Hanna’s vaas toch niet schokkend schoon, dus subliem, zeker in Burke’s ogen…?
Noten
1.
Zie noot 5 bij kunstmeditatie kunst uit klei-1,
met uitleg over de betekenis van het woord keramiek.
↩
2.
Ik beperk mij tot Picasso en Chagall. De Chinese oorsprong
van porcelein en de latere ontwikkelingen in Europa (Meissen,
Sevres, etc; denk aan het porcelein museum in de Boboli tuinen
van Florence!) laat ik buiten beschouwing. Elders beschreef
ik anderen, die beschilderd aardewerk maakten, zoals Niki de
St Phalle en Thomas Schütte.
In Nederland is Lucebert een grote naam op vele terreinen van
de kunst. Dat geldt ook voor zijn keramisch werk. Misschien
komt dat, net als bij Picasso en Chagall, mede door zijn
faam als schilder. In 2011 was in het Cobra Museum een
tentoonstelling van Cobra-keramiek met werk van Karel Appel,
Corneille, Constant, Asger Jorn, Anton Rooskens, Pierre
Alechinksy en Lucebert te zien. Hier noem ik verder alleen
huidige leden van de NVK, de Nederlandse Vakgroep Keramisten.
↩
3.
Catalogus bij de tentoonstelling in Balingen: R. Doschka,
Marc Chagall, Prestel 2003. Foto Picasso’s werk:
Musée Picasso. Museumsführer, Paris 1991, p. 104.
↩
4.
De transhumance in Frankrijk is de
vee-verweiding in de voorzomer van de stallen naar de
hoogvlakten en tegen de winter weer terug.
↩
5.
Vooral Burke en Kant zijn beroemd om hun visie op het sublieme,
die anders is dan wat men er, vanuit populair taalgebruik onder
verstaat, zoals in Le don du Fel. In een gefingeerd gesprek laat
ik Kant zeggen: “Ik maak onderscheid tussen het schone en
het sublieme. Iets wat je met je zintuigen waarneemt en wat je
zomaar, bij de gewone belangeloze beoordeling bevalt, noem ik
schoon. Bijvoorbeeld een muziekstuk, of een schilderij, of een
bloem. Subliem is wat je al raakt nog voordat de zintuiglijke
waarneming het onder z’n beslag kon nemen, zeg maar,
wat je overvalt. Het sublieme wordt gevonden in een object,
zelfs als dat geen vorm heeft, voor zover het op een directe
wijze of anders door zijn aanwezigheid een voorstelling
oproept van grenzeloosheid en tegelijkertijd van totaliteit,
waar je als mens niet bij kunt komen. Neem een natuurgebeuren
als de bliksem of een storm op zee.
Wat ons daarin echt beweegt, is niet zozeer de flits of de
windkracht; nee, het gevoel van het sublieme wordt opgeroepen
omdat de mens zich door dat natuurgeweld bewust wordt van zijn
menselijk tekort. Dan kan hij zich als mens heel klein voelen.
Burke denkt anders over het sublieme dan ik. Hij is een
empirist en bekijkt een bijzonder ding of gebeuren als
een existentieel fenomeen. Dan is het sublieme iets dat
een heerlijke huivering kan oproepen, als je in psychisch
opzicht stevig genoeg in je schoenen staat. Sta je dat niet,
dan kan het ook angst opwekken. Ik ben het met Burke eens dat
schoonheid iets anders is dan het sublieme. Imdahl en Lyotard
hebben het begrip van het sublieme meer dan een eeuw later
ook weer opgepikt. In de moderne tijd konden schilders zoals
Newman en Rothko mijn idee van het sublieme wel uitdrukken
omdat hun werk puur abstract was.”
Vgl. I. Kant, Kritik der Urteilskraft (1790/97), STW 1995,
193, 204.
Zie over Burke en Kant: T. Baumeister, De filosofie en
de kunsten. Damon 1999, 207vv; D. Summers, Real Spaces,
London 2003, 582ff. Zie voor Newman: “Barnett Newman,