(Categorie: Algemeen)

Pierre Soulages en de glans van het zwart

De schilder en glazenier Pierre Soulages wordt wel ‘de prins van de schaduwen’ genoemd. Donkerte kenmerkt zijn werk vanaf het begin. Bij eerdere bezoeken aan l’abbatiale Sainte-Foy in Conques was mijn vrouw sterk getroffen door zijn werk als glazenier. Toen we dit jaar de gelegenheid hadden zowel Conques als Musée Soulages in Rodez, de hoofdstad van de Aveyron, langer en vaker te bezichtigen, stond het werk van Soulages bovenaan ons lijstje.

Wat hij maakt is indrukwekkend, maar waarom?

Ze somt een paar bijzondere kenmerken op. De ramen vallen niet speciaal op; ze passen bij de soberheid die het romaanse gebouw siert. Ze vormen er een eenheid mee. En toch valt op dat de eenvoudige figuratie een eigen betekenis verleent aan de kleine ramen en daarmee nieuwe accenten legt binnen de bestaande architectuur. Soulages weet te spelen met het binnenvallende licht, bij fel of gedempt zonlicht, bij somber weer. Hij kent deze kerk van kindsbeen af en weet alles van de lichtval in de lage en hoge gedeelten en ook hoe het licht binnenkomt op alle tijden van de dag, zomer en winter, vanuit alle vier windstreken. Zijn kleurgebruik is aangepast aan de plaats waar de ramen zich bevinden en bovendien zeer bescheiden. Soulages heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar het glas dat hij ging gebruiken. Opvallend is, dat het glas twee lagen heeft; de samenstelling is aan de binnenkant anders dan aan de buitenkant. Dit heeft tot gevolg dat men de ramen binnen anders ziet dan wanneer men buiten is.

Dergelijke dingen kan mijn vrouw zeggen over de ramen, maar ze begint en eindigt ermee dat zij ze gewoonweg heel erg mooi vindt. Wat zij zegt over de ramen, namelijk dat het schone nauwelijks te benoemen valt, komt overeen met de mening van de meester zelf over zijn hele werk: “Er valt niets te vertellen over mijn schilderijen, je moet ze ervaren.” Dat geldt ongetwijfeld ook voor zijn werk als glazenier.

In de catalogus van het museum¹ staat te lezen dat zijn naam, Soulages, ‘sol-agissant’ betekent: ‘de zon die handelt, die inwerkt op’. Dat is een gebruikelijke naam in de Aveyron, waar de zon zeker als het volop zomer is alles te zeggen heeft en de mens dwingt de schaduw op te zoeken. Het museum is speciaal voor deze prins van de schaduw gebouwd in Rodez, de hoofdstad van Aveyron in de Midi-Pyrénées.

In Musée Soulages wordt een uitgebreid overzicht gegeven van zijn schilderijen op papier en op doek, vanaf het prille begin. Geboren in Rodez eind 1919, bezocht Pierre als elf-jarige met zijn schoolklas de abdij in Conques. “Dat bezoek gaf mij de beslissende schok”, zei hij achteraf. “Ik wist toen al dat ik architect wilde worden of kunstschilder.” Een paar jaar later begon hij te schilderen en volgde de Ecole des Beaux-Arts in Parijs. In de oorlog was hij wijnboer en daarna verbleef hij jarenlang in Parijs en de Verenigde Staten, waar hij beroemd werd.² Vanaf 1957 is hij weer vooral in Frankrijk.

Ontwerp van kerkramen voor Conques	Een vroeg werk (rond 1939)

Hij werkte van jongs af aan met sombere kleuren, maar vanaf zijn zestigste werd de hoofdkleur zwart. De kunstcriticus Lequeux schrijft dat deze kleur altijd al in zijn oog zat door het land van zijn afkomst, Aveyron, “waar het zwart koning is want daar zenden duizend aan het zwart onderworpen lichten hun stralen uit.” Later noemt Soulages die kleur outrenoir, meer dan het zwart. Het is weerkaatst licht, “omgevormd door het zwart, wat een geheim licht verspreidt”.³ Of, zoals een Duitser het omschrijft: “Soulages wil magische tekens scheppen, verre van het afbeelden van iets”.⁴ En de Fransman Durozoi roemt hem omdat zijn zwart door de variaties het licht op verschillende manieren weerkaatst en zo een variatie van waarden voortbrengt die voldoende zijn om het schilderij een leven te geven dat losstaat van enkel het materiële.⁵

18 novembre 2014, acril op doek, 117×165 cm

Op een ereplaats staat 9 juillet 2000 (olie op doek, 300×235 cm). Op dit grote schilderij is het Soulages gelukt om het contrast tussen gewoon zwart, aan de rechterkant, en ‘meer dan zwart’, links, scherp aan te geven. Op een detail, hieronder, is zo’n beetje te zien waar het hem om gaat, en waar vooral Lequeux en Durozoi hem om bewonderen, zijn schitterende outrenoir, het ‘meer dan zwart’. Maar men zal naar Rodez moeten gaan om zijn “glans van het zwart” echt te ontdekken. De foto van 18 novembre 2014 geeft Soulages’ bedoelingen nog het beste weer.

Detail van 9 juillet 2000

Inmiddels is Pierre Soulages 96 jaar en heeft hij twee jaar geleden, in 2014, samen met president Hollande, zijn eigen museum kunnen openen. Hij is in Frankrijk even beroemd als Rothko en De Kooning in de VS. Zijn levenswerk zijn de ramen in Conques. Maar de betekenis van zijn zwart heeft hem internationaal de bijnaam ‘Prins van de schaduwen’ (“les ombres”) gegeven, of ‘Prins van de duisternis’ (“les ténèbres”).

Pierre Soulages heeft in al zijn werk geijverd voor de opwaardering van het zwart en zijn bewonderaars weten dat dit hem gelukt is met zijn outrenoir, zijn meer-dan-zwart. Hij heeft het rijk van de schaduwen verlicht, de duisternis zichtbaar gemaakt.

En zoals Soulages het heeft gedaan voor de letterlijke kleur zwart, zo zou het ook mogen gelden voor de negatieve betekenis van zwart in ons taalgebruik. Want het zijn vooral de armen, werkloze allochtonen en autochtonen die we ‘zwart maken’, en waarom? Nog steeds denk ik dan aan de Baselse ethicus van Van Oyen, die al meer dan zestig jaar geleden schreef dat deze mensen, die sociaal en economisch het zwakste zijn, in verhouding verreweg het grootste deel van de gevangenissen bevolken.⁶ We zouden hun duisternis tegen het licht moeten houden, en zoeken naar de diepere oorzaken van de tweedeling rijk-arm, slim-dom.

Hoe lang nog zullen we lapmiddelen gebruiken om daarmee het sociale zwarte gat te lijf te gaan en intussen de duisternis laten bestaan?

We kunnen heel veel leren van Pierre Soulages! Als hij al een bijnaam nodig heeft, zou ik hem niet de prins van de duisternis noemen maar liever over hem willen spreken als de koning van de lichtglans van het zwart.

Noten

^1. In het boek Musée Soulages a Rodez, (Beaux Arts éditions, Issy-les-Moulineaux), staan artikelen van verschillende auteurs die facetten van zijn persoon en werk belichten. ↩
^2. Het boek Soulages in America van Philppe Ungar geeft een indruk van zijn verblijf en werk aldaar. ↩
^3. E. Lequeux, De l’abstraction a l’outrenoir. Histoire d’une oeuvre en construction, in (1), 38ss, hier p. 38. ↩
^4. W. Stadler e.a.(Red), Lexikon der Kunst (Bd 11), Doerfler, Eggolsheim,1987, S.92f. ↩
^5. G. Durozoi, “Le XXe Siècle”, in: A. Mérot (dir.), Histoire de l’art 1000-2000, Ed. Hazan. ↩
^6. H. van Oyen, Christelijke ethica, Den Haag 1946. ↩