(Categorie: Essays)

Beschrijving van het artikel “Mary and Annlee”

Wie is Maria, de moeder van Jezus? Wie is ze in de Bijbel, in de geschiedenis, wie is ze voor ons? Hoe wordt zij voorgesteld in de schilderkunst van de Renaissance; om precies te zijn: in een werk van Rafaël, de Alva-madonna; wat kan zo’n schilderij eraan bijdragen als wij ons Maria voor de geest willen halen?

Wat is Annlee, het virtuele Japanse poppetje? Wat is het, als figurant in een comic in Japan; wat wordt ze, als een groep kunstenaars in Parijs haar adopteert, hoe zal het haar vergaan nu ze is gesettled in het Van Abbe Museum in Eindhoven? Hoe wordt Annlee voorgesteld in de kunst, hoe kunnen wij ons haar voor de geest halen?

Wie is Maria, wat is Annlee? De Moeder Gods en een virtueel poppetje, wie vertegenwoordigen zij en hoe zouden zij bij ons, in onze cultuur, aanwezig kunnen zijn?

Deze vragen op het snijvlak van kunst, religie en het alledaagse bestaan worden in het artikel benaderd met behulp van de begrippen representatie en presentie in de visuele kunst. Hier beperk ik mij tot de conclusies.

Annlee: Lily Fleury, A Worm in an Apple

De Franse kunstenares Lily Fleury ontwierp, schreef en illustreerde een kunstwerk in de vorm van een boek, A worm in an apple. Het gaat over Annlee.

Annlee was een tweederangs stripfiguur in de Japanse Manga tekenfilmindustrie. In 1999 ontdekten de Franse kunstenaars Huyghe en Pareno haar in een catalogus en kochten de eigendomsrechten. Hun ‘onderliggende gedachte was om het lege omhulsel te vullen met verhalen en ideeën met de bedoeling haar een authentiek en eigen leven te geven’. Een samenwerkingsverband van achttien kunstenaars, waaronder Lily Fleury, droeg ‘bij aan de verdere groei en waardevolle ontwikkeling van hun virtuele schepping’. Ze maakten haar tot inzet van hun kunstproject No ghost just a shell dat in 2001 een centrale plaats had in het Franse paviljoen tijdens de Biënnale van Venetië. In 2003 kocht het Van Abbe Museum in Eindhoven het hele project. In een grote zaal in het museum is een robot opgesteld die door de hele zaal wandelt en op de wanden films projecteert met geschiedenissen, spannende of voyeuristische inkijkjes en wijze lessen, van Annlee. Zo werd Annlee ‘van een oppervlakkig, tweedimensionaal wezen tot een intrigerende en veelzijdige persoonlijkheid. Het levende symbool en de ultieme belichaming van een nieuw tijdperk waarin het een onontkoombaar feit is dat virtuele werkelijkheid concreet belichaamd wordt’.

Het portret van Annlee is getekend in zeer scherpe lijnen, met heldere goed gecombineerde kleuren. Het is een beeldschoon poppetje; ze is sprookjesachtig conventioneel. Op grond van de teksten en tekeningen die ons zicht op haar persoonlijkheid verdiepen realiseren we ons dat die portretten slechts een indicatie geven van haar hele persoonlijkheid. Ze is aanwezig, maar ze is veel meer… Ze heeft de macht om echt te communiceren met haar beschouwers, visueel en auditief, door middel van video, film, afbeeldingen, boeken. In het boek van Fleury intrigeert ze haar beschouwers door haar autonome ontwikkeling van ‘niets’, een geest, een sliert nevel, tot een wijze, intelligente en authentieke persoonlijkheid. Zo staat ze model voor het onuitputtelijke aanbod van verleidelijke aanbiedingen op internet, en wekt bij onschuldige spelers en chatters de indruk dat zij jou wel zal helpen om jezelf te vinden, om je diepste verlangens te bevredigen en je verborgen talenten aan het licht te brengen, zoals zij ook zelf haar betoverende echtheid heeft opgedolven.

We zouden bijna kunnen vergeten dat zij een virtuele persoonlijkheid is, geschapen door kunstenaars. Want Annlee neemt je mee en laat je delen in haar succes-story. Zodra we vergeten dat Annlee staat voor een nooit te bereiken droomwereld, zodra zij voor ons de ster present stelt die we zelf zouden willen worden, is ze niet meer wat ze representeert, een virtuele werkelijkheid. Het volgen van Annlee kan een onschuldig en leuk spelletje zijn. Maar indien we ons echt met haar identificeren, wordt ze iets veel groters voor ons. Dan is ze het symbool van ons eigen wens-denken. En wat, indien we ons identificeren met Maria?

Maria: Rafaël, de Alva-Madonna

Toen ik een paar jaar geleden Washington bezocht, had ik maar één wens; ik wilde met eigen ogen Rafaël’s Alva-Madonna in de National Gallery zien en bij dit werk mediteren. Het is mijn favoriete schilderij van Rafaël, en misschien wel van de hele Renaissance. Maar waarom ben ik er zo gecharmeerd van? Wat representeert het; en, wat stelt het present in mijn geest? Hier moet ik mij bewust zijn van mijn persoonlijke vooronderstellingen die twee kanten hebben, een kunstzinnige en een religieuze. De Amerikaanse criticus Gombrich heeft eens geschreven: Rafaël gaf bovennatuurlijke schoonheid weer want hij wilde in zijn kunstwerken de vaardigheid van het schilderen in dienst stellen van zijn doel: het aangrijpend en overtuigend weergeven van het heilige, dat hij erkende in het Evangelie en de Handelingen. Rafaël zelf kon geen echte scheiding aanbrengen tussen kunst en religie, eenvoudigweg omdat in zijn tijd de idee van wat ‘kunst’ is, zoals die zich sinds Baumgarten en Hegel ontwikkelde, nog niet bestond. Wij kunnen nu wel tot op zekere hoogte een onderscheid aanbrengen tussen kunst en religie. Het werk van Rafaël is een goed voorbeeld van de schilderkunst van de Hoog-Renaissance. Volgens Vasari, zelf schilder in die tijd en auteur van een standaardwerk over Renaissance-schilderkunst, zijn in die periode de drie belangrijkste kwaliteiten voor de schilderkunst tot rijpheid gekomen. Het zijn de leer van de goede verhoudingen, het ontwerp als imitatie van de mooiste zaken uit de natuur en de goede stijl, door je te voorzien van de beste losse elementen zoals een hoofd, handen, een torso, benen, voeten enzovoort. Vasari roemt Rafaëls kleuren, die mooier zijn dan de natuurlijke; hij kon van de figuren die hij schilderde het karakter perfect weergeven.

Volgens Vasari en diens tijdgenoot Bellori heeft de Schepper in den beginne de Idea boven het natuurlijke gesteld en wordt de natuur overtroffen door de Idea van kunstenaars als Rafaël. Ook Rafaël zelf heeft dit beseft: ‘Om een schone vrouw te kunnen schilderen zou het voor mij noodzakelijk zijn om vele schone vrouwen te aanschouwen, maar aangezien die schaars zijn, maak ik gebruik van een zekere Idea die mij voor de geest komt’. De Maria van de Alva-Madonna is om te zien werkelijk een meer dan aards wezen, qua aangezicht, vormen en kleuren. Niet voor niets had schrijver dezes, toen hij er voor het eerst een afbeelding van zag, meteen de vurige wens om het schilderij te zien. En zijn verwachtingen werden overtroffen. Het doek straalt inderdaad, zoals Gombrich het verwoordt, bovennatuurlijke schoonheid uit. De Alva-Madonna is voor mij kunstzinnig gesproken een prachtig werk is, schoon en gelukt, en ik noem het tevens, met de woorden van eerdere generaties van kunsthistorici, een ‘goddelijk’ werk, zo dit al een menselijk begrip mag heten. Eén van die critici schreef: ‘Nog nooit is een kunstenaar erin geslaagd om op zulk een natuurlijke wijze een groep vloeiend op te nemen in een langzaam vervagend landschap. Deze bevalligheid, die door iedereen goddelijk werd bevonden, voegde volmaakte ongedwongenheid bij ongekunstelde elegantie, ofwel ‘sprezzatura’, het ideaal van de aristocratische levensstijl in Rafaëls tijd’.

Overal en altijd waar Maria wordt gerepresenteerd, kan zij de presente zijn, de aanwezige in de geest van de gelovige. Als de aanwezige ‘in ons’ kan zij intrigerend en inspirerend zijn, de voorbeeldige, een persoon om je mee te identificeren.

Maria en hedendaagse idolen

Nu vinden we in onze tijd dit aspect van identificatie terug wanneer wij ervaringen opdoen met moderne diva’s, zoals de Engelse ster Madonna. Maar ook deze diva’s zijn, net als de heiligen, onaanraakbaar: noli me tangere, raak mij niet aan! Om die reden vinden we het aspect van identificatie misschien nog wel meer bij ervaringen met virtuele beelden in de nieuwste media. Want die beelden zijn wel aanraakbaar; wij kunnen ze immers zelf zodanig manipuleren dat het lijkt alsof ze onze diepste verlangens vervullen. Wat echter kan betekenen dat ze, ook al is het nog zo waar dat wijzelf die beelden manipuleren, ons in bezit nemen omdat wij er bezeten van raken.

Het virtuele poppetje Annlee is een representatie van een moderne Madonna, indien ze present gesteldwordt in ons, in mij. Ze staat in dit artikel model voor elke virtuele ‘star’, die ons leven kan gaan bepalen wanneer wij onze verlangens op haar projecteren, en ons voor ogen stellen dat onze verlangens door haar weerkaatst worden.

Maria kan voor ons een geschenk van God zijn. Wij kunnen ons openstellen voor haar, bijvoorbeeld met behulp van een ritueel bij Rafaëls Alva-Madonna. Dan wordt zij vlees en bloed en brengt ons Jezus Christus, de Nieuwe Zijnde.

Voor veel moderne mensen nemen virtuele beelden zoals die van Annlee deze taak over; eerst is ze slechts iets vaags, maar groeit dan uit tot een interessant poppetje, ja, ze kan zich zelfs in onze geest present stellen als een mentaal zeer krachtige persoonlijkheid… indien wij haar willen aanvaarden en ons met haar willen identificeren.

Wie is Maria, de moeder van Jezus? Wie is ze in de Bijbel, hoe wordt zij gerepresenteerd in een kunstwerk zoals de Alva-Madonna; welke hulp kan zo’n werk bieden wanneer we ons Maria voor de geest willen halen; wanneer we Maria present willen stellen voor onszelf? Wanneer we ons willen identificeren met haar levensweg, om voor en met God te leven?

Wat is Annlee, het virtuele Japanse poppetje? Hoe wordt zij gerepresenteerd door de Parijse groep kunstenaars, door Lily Fleury in haar kunstboek; welke hulp kan zo’n werk bieden wanneer we ons Annlee voor de geest willen halen; wanneer we Annlee present willen stellen voor onszelf? Wanneer wij, die leven in de informatiemaatschappij, ons willen identificeren met haar krachtige persoonlijkheid?

Maria en Annlee, de Theotokos en een virtueel poppetje. Wié representeren zij? Waarom zouden zij, en op welke wijze kunnen zij, present zijn in onze geest?