(Categorie: Algemeen)
De overwinning op de zon (I): Kazimir Malevich
Vitebsk! Het ligt 300 km ten oosten van Litouwen en, om willekeurig (!) nog twee plaatsen te noemen, ongeveer 500 km ten westen van Moskou en weinig minder ten noorden van Kiev. De naam Vitebsk doet mij meteen denken aan Chagall. Hij is er, net als Zadkine, geboren in het joodse deel van de stad. Chagall werd als zoveel kunstenaars meegesleept in het enthousiasme over het communisme. Vrij van de tsaar en vrijheid van godsdienst, recht voor de armen. Hij stichtte in zijn geboorteplaats in het jaar van de februari-revolutie, 1917, een joodse kunstacademie, met ruimte voor jonge kunstenaars om zich vrij te ontplooien. Eliezer Lissitzky, ook geboren in Vitebsk, werd zijn naaste medewerker. Maar Lissitzky haalde in 1919 uit Moskou zijn vroegere leermeester, Kazimir Malevich binnen en die nam al snel de touwtjes in handen. Malevich verkondigde een totaal nieuwe kunst-leer, het suprematisme. De naam zegt genoeg, deze leer stelde alles wat vroeger geweest was in de kunst onder kritiek; nu kwam de ware kunst. Lissitzky ging direct met hem mee. Malevich duldde geen andere standpunten. Chagall moest het veld ruimen en trok naar Moskou.1
 |
 |
| Malevich, Een Engelsman in Moskou, 1914 | Verdwijnende witte vlakken, 1917 (Stedelijk Museum Amsterdam) |
Malevich had in 1913 samen met een musicus en een auteur het Eerste Pan-Russische Congres van Troubadours van de Toekomst gevormd. Reeds de naam van het ‘congres’ toont Malevich’s besef van zijn suprematie. Het drietal stelt vast dat er onderbewuste kennis en denkstructuren zijn, die ze Za-oem noemen. Deze transrationele rede is creatiever en intuïtiever dan de ratio en het ‘tandeloze’ gezonde verstand. De Za-oem-taal die erbij hoort is niet te verstaan met de rede en onbeheersbaar veranderlijk. Het drietal produceert de opera De overwinning op de zon, die in december 1913 twee keer wordt uitgevoerd in St Petersburg.2 In 1981 werd in de Verenigde Staten een reconstructie gemaakt en een nog originelere en vrolijker versie volgde in 1989 in Rusland.3 Ook na het zien van de film “vraag je je af: wat betekende het indertijd dat de zon ordt neergehaald, en dat er dan wordt gezongen: ‘Wij zijn vrij / De zon is stukgeslagen…/ Leve de duisternis!’”.4
Er bestaan veel uiteenlopende interpretaties. In de geschiedenis zijn honderden eindoverwinningen geclaimd. Vooral in de politiek, maar ook in kunst en religie. Religieuze leiders wisten vaak van overwinnen. De kerkvader Athanasius schreef de tractaten Tegen de heidenen en Over de menswording van het woord die in Nederlandse vertaling terecht de titel De overwinning van het christendom meekregen.5 De kerkvader schreef deze werken toen duidelijk was geworden dat de oude religies van het Romeinse rijk ten onder gingen. Ook in de kunst zijn talloze beroemde overwinningen uitgebeeld op schilderijen en beeldhouwwerk, zoals in de tijd van de renaissance in Florence, Michel Angelo’s David en Ucello’s Slag bij Romano.
In het werk van de beide Russen zou de zon kunnen staan voor de tsaar, of voor alle vroegere kunst en godsdienst die nu volgens Malevich had afgedaan. Of het was de overwinning op de zonnegod Apollo, symbool van de ratio. Zelf schreef hij: “De hemel, de engelen, gebeden – dat is alles slechts omlijsting, want in feite vindt de reïncarnatie van de wereld plaats door onvermoeibaar werken en bewegen, dat de wereld van het verleden van zich afwerpt.”6 Ondanks zijn dynamische instelling en volkomen vertrouwen op zichzelf, hield Malevich ook zijn ontvankelijke, contemplatieve aard. “Ik zoek naar God, ik zoek in mijzelf voor mijzelf… ik zoek naar God, ik zoek mijn aangezicht, ik heb de omtrekken al getekend en ik streef ernaar mijzelf vorm te geven…”, dichtte hij.
Lipsey zegt van hem: “Malevich schiep enige van de grote twintigste eeuwse werken op spiritueel gebied. Zij tonen in eenvoud en met visuele elegantie een nieuwe taal van geometrie, beweging, kleur en ruimte die de wereld vernieuwen tot een dynamisch, vergeestelijkt en vreugdevol domein. (…) Hij was een genie in het oproepen van een openbaring, dat moment van het doorbreken van een bijzonder scheppend gevoel; het oproepen van de beproeving die vaak voorafgaat aan zo’n verlichtend inzicht”.7
Voor de kunst had het schandalige optreden van Lissitzky en Malevich in Vitebsk gelukkig ook grote positieve gevolgen. Enerzijds voor Chagall; het feit dat Malevich hem lomp opzij zette leidde er toe dat hij via Moskou en Berlijn tenslotte samen met zijn geliefde Bella Rosenfeld kon terugkeren naar de stad waar hij van hield, Parijs. Anderzijds voor de beide andere heren. Hun invloed werkte door tot na de laatste wereldoorlog, met name in het Amerikaanse Abstract Expressionism.
 |
 |
| Malevich, Suprematistische compositie Wit op wit, 1918 (MOMA) |
Malevich’s beroemde Suprematistische compositie Wit op Wit uit 1918, een – iets – gebroken wit vierkant op een witte achtergrond, en zijn andere monochromen hadden grote invloed op Rodchenko, die in 1921 enige werken in één kleur exposeerde. Na de tweede wereldoorlog ondergingen ook Rauschenberg en Ryman zijn invloed. Laten we ook hun aller voorganger niet vergeten, de beroemde romanfiguur Theobald uit Henry James’ The Madonna of the Future uit 1873. Theobald besteedde bijna zijn hele leven aan het bestuderen van Rafael en diens Madonna della seggiola (museum Pitti, Florence). Maar in de twintig jaar dat hij probeerde de Italiaan te evenaren, werd zijn schone model oud, je kon nog enkel ‘les beaux restes’ zien, schrijft James. En toen Theobald stierf, stond er nog niets op zijn All White Painting, zegt Arthur Danto in zijn boek met de gelijknamige titel als dat van James.8
Terug naar Malevich. Deze zei later dat hij zich in 1913 met het decor, het achterdoek bij zijn opera De overwinning op de zon, reeds helemaal had losgemaakt van de bestaande figuratie, en dat hij daarmee het suprematisme begonnen was.9
Reints voegt toe:10 ‘Het zwarte vierkant op het kostuum van een lijkbezorger wordt wel als zijn eerste monochrome schilderij gezien.’ En de bovengenoemde reconstructie van de opera uit 1981 noemt hij verantwoord: ‘en ik ben er blij mee, al is hij niet levensecht. Gelukkig vond ik op YouTube nog een andere complete uitvoering. In het Russisch, Engels ondertiteld, voor een kennelijk Russisch publiek in onze tijd – de bijgeleverde informatie is onduidelijk. Deze uitvoering is levendig, en het publiek heeft verrassend veel plezier. De mensen in de zaal worden vrolijk van de kostuums, van de gebaren, van de stemverheffingen. Als de acteurs in de openingsscène het papieren voordoek doorscheuren en naar voren stappen, moet het publiek vreselijk lachen. Aan het eind van iedere scène volgt een open doekje. En daarmee wordt het ineens behalve interessant ook nog leuk om de opera te zien. Het is zijn elan nog niet kwijt als de acteurs niet aan de kunstgeschiedenis maar aan hun eigen moment denken.’
Ik meen, gezien de intenties van Malevich, dat de acteurs ook nauwelijks zouden moeten denken aan hun optreden op dit moment, rond 2010, maar aan de toekomst. Dat is tenminste de boodschap van de tweede versie van De overwinning op de zon uit 1920, waar ook Lissitzky aan meewerkte. Hij en Malevich zijn er van overtuigd dat zij geen vormgeven aan het nu, maar de scheppers zijn van de toekomst. Een schepping, die gebaseerd is op de ideale combinatie van techniek en socialisme.
Vitebsk, de stad waar Marc Chagall en El Lissitzky samenwerkten en na korte tijd eigen wegen gingen. Chagall werd de hoeder van La Vie, het leven en de liefde. Malevich en zijn leerling Lissitzky kozen voor een geheel nieuw visioen. Voor hen hadden de vroegere schepper en diens schepping, gesymboliseerd door de zon, definitief afgedaan. De nieuwe tijd, de heilstijd, was begonnen.
1. Catalogus Kazimir Malevich en de Russische Avant-garde, Stedelijk Museum Amsterdam 2013/14, 117, 224vv.]↩
2. Linda S. Boersma in Cat. o.c., 51v. ↩
3. Te zien op YouTube (deel 1, deel 2) met Engelse ondertitels, duur ong. 25 min. ↩
4. M. Reints in De Groene Amsterdammer, 24-12-13. ↩
5. E. Meijering, Athanasius van Alexandrië, De overwinning van het christendom, Damon, 2013. ↩
6. K.S. Malevich, The Artist, etc., Copenhagen 1978, 25. ↩
7. R. Lipsey, An Art of Our Own. The Spiritual in Twentieth Century Art, Boston 1997, 131. ↩
8. Arthur Danto, The Madonna of the Future, Berkeley, etc. 2000. ↩
9. Linda S. Boersma in Cat. o.c., 62, 82. ↩
10. Zie noot 4. ↩